စကားလံုး ျမႇဳပ္ေရးတဲ့ ၀ါက် ဖဲြ႕စည္းပံုမ်ိဳးက ေန႔စဥ္သံုး ေျပာစကားေတြမွာ မရွိမျဖစ္တဲ့ လကၡဏာေတြ ျဖစ္တယ္။ အဲဒါေတြရဲ႕ စည္းမ်ဥ္းသက္မွတ္ခ်က္၊ ဆက္ႏြယ္ေလ့လာမႈေတြဟာ နည္းပါးေနေသးတယ္။ စကားလံုးျမႇဳပ္ေရးျခင္းကုိ တစ္ခါတစ္ရံမွာ `ေလွ်ာ့ခ်ျခင္း´၊ `အက်ဥ္းခ်ံဳးျခင္း´ ႏွင့္ `အစ စကားလံုး ဖြဲ႕စည္းျခင္း´ ေတြနဲ႔လည္း ဆက္စပ္ ေလ့လာႏုိင္တယ္။
စကားလံုး ေလွ်ာ့ခ် ဖြဲ႕စည္းျခင္း (Reduction) ဆိုတာ `ဥေဒါင္း´ ကို `ေဒါင္း´ လို႔ ေျပာၾကသလို ၊ `သရက္အပင္´ ကုိ `သရက္ပင္´ လုိ႔ ေျပာၾကတယ္။
အက်ဥ္းခ်ံဳျခင္း (Contraction) ဆိုတာ ၫႊန္ၾကားေရးမႉးခ်ဳပ္ကို `ၫႊန္ခ်ဳပ္´ လို႔ ေျပာၾကသလို၊ စီးပြားေရးႏွင့္ ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရး ၀န္ႀကီးဌာနကို `စီးပြားကူးသန္း´ လို႔ ေျပာၾကသလို၊ ျပည္ေထာင္စု ႀကံခိုင္ေရးႏွင့္ ဖြံ႕ၿဖိဳးေရးအသင္းကို `ျပည္ခုိင္ၿဖိဳး´ လို႔ ေျပာၾကတယ္။
အစ စကားလံုး ဖြဲ႕စည္းျခင္း (Abbreviation) ဆိုတာ အစ စကားလံုးေတြကို ယူၿပီး ဖြဲ႕စည္းျခင္းကို ေခၚတယ္။ ျမန္မာမီးရထားကို `မမ´ လို႔ ေခၚၾကသလို လူ၀င္မႈ ႀကီးၾကပ္ေရး ကုိ `လ၀က´ လို႔ ေျပာၾကသလုိမ်ိဳး ပါ။
သဒၵါ အစိတ္အပုိင္း ျမႇဳပ္ေရးျခင္းဟာ သတင္း အခ်က္အလက္ ေပးတဲ့ အခါမ်ိဳးမွာ အေရးႀကီး အခ်က္အလက္ အေပၚ ဗဟိုျပဳ ေရးရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ေျပာခ်င္တာကို အတတ္ႏုိင္ဆံုး တိုတိုေတာင္းေတာင္းနဲ႔ ထိထိမိမိ ေဖာ္ျပႏုိင္ဖို႔ အေထာက္အကူ ျပဳေလ့ရွိတယ္။ မွတ္စုလုိက္ေရးျခင္း၊ သတင္းစာေၾကျငာ ေရးနည္းေရးဟန္၊ ေၾကးနန္း အေရးအသား၊ သတိေပး တားျမစ္ခ်က္ စတဲ့ ေနရာေတြမွာ စကားလံုး ျမႇဳပ္ေရးျခင္းကို အမ်ားဆံုး ေတြ႕ရတယ္။ စကား ျမႇဳပ္ေရးတဲ့ဟန္က အေရးထက္ အေျပာမွာ ပုိၿပီး ထူးထူးျခားျခား သံုးတာကို ေတြ႕ရတယ္။ အျပန္အလွန္ ေျပာစကားေတြ မ်ားတာေၾကာင့္ မလိုအပ္ဘဲ ထပ္တလဲလဲ ေျပာေနရမွာကို ေရွာင္ခ်င္တဲ့အတြက္ သံုးၾကတယ္။
စကားလံုး ေလွ်ာ့ခ် ဖြဲ႕စည္းျခင္း (Reduction) ဆိုတာ `ဥေဒါင္း´ ကို `ေဒါင္း´ လို႔ ေျပာၾကသလို ၊ `သရက္အပင္´ ကုိ `သရက္ပင္´ လုိ႔ ေျပာၾကတယ္။
အက်ဥ္းခ်ံဳျခင္း (Contraction) ဆိုတာ ၫႊန္ၾကားေရးမႉးခ်ဳပ္ကို `ၫႊန္ခ်ဳပ္´ လို႔ ေျပာၾကသလို၊ စီးပြားေရးႏွင့္ ကူးသန္းေရာင္း၀ယ္ေရး ၀န္ႀကီးဌာနကို `စီးပြားကူးသန္း´ လို႔ ေျပာၾကသလို၊ ျပည္ေထာင္စု ႀကံခိုင္ေရးႏွင့္ ဖြံ႕ၿဖိဳးေရးအသင္းကို `ျပည္ခုိင္ၿဖိဳး´ လို႔ ေျပာၾကတယ္။
အစ စကားလံုး ဖြဲ႕စည္းျခင္း (Abbreviation) ဆိုတာ အစ စကားလံုးေတြကို ယူၿပီး ဖြဲ႕စည္းျခင္းကို ေခၚတယ္။ ျမန္မာမီးရထားကို `မမ´ လို႔ ေခၚၾကသလို လူ၀င္မႈ ႀကီးၾကပ္ေရး ကုိ `လ၀က´ လို႔ ေျပာၾကသလုိမ်ိဳး ပါ။
သဒၵါ အစိတ္အပုိင္း ျမႇဳပ္ေရးျခင္းဟာ သတင္း အခ်က္အလက္ ေပးတဲ့ အခါမ်ိဳးမွာ အေရးႀကီး အခ်က္အလက္ အေပၚ ဗဟိုျပဳ ေရးရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ ေျပာခ်င္တာကို အတတ္ႏုိင္ဆံုး တိုတိုေတာင္းေတာင္းနဲ႔ ထိထိမိမိ ေဖာ္ျပႏုိင္ဖို႔ အေထာက္အကူ ျပဳေလ့ရွိတယ္။ မွတ္စုလုိက္ေရးျခင္း၊ သတင္းစာေၾကျငာ ေရးနည္းေရးဟန္၊ ေၾကးနန္း အေရးအသား၊ သတိေပး တားျမစ္ခ်က္ စတဲ့ ေနရာေတြမွာ စကားလံုး ျမႇဳပ္ေရးျခင္းကို အမ်ားဆံုး ေတြ႕ရတယ္။ စကား ျမႇဳပ္ေရးတဲ့ဟန္က အေရးထက္ အေျပာမွာ ပုိၿပီး ထူးထူးျခားျခား သံုးတာကို ေတြ႕ရတယ္။ အျပန္အလွန္ ေျပာစကားေတြ မ်ားတာေၾကာင့္ မလိုအပ္ဘဲ ထပ္တလဲလဲ ေျပာေနရမွာကို ေရွာင္ခ်င္တဲ့အတြက္ သံုးၾကတယ္။
ျမန္မာဘာသာ စကားရဲ႕ ၀ါက်ေတြမွာ သဒၵါ အစိတ္အပိုင္း ျမႇဳပ္ၿပီး ေရးဟန္ (၄) မ်ိဳး ရွိပါတယ္။ (၁) ၀ိဘက္ျမႇဳပ္ေရးဟန္၊ (၂) နာမ္ျမႇဳပ္ေရးဟန္၊ (၃) ႀကိယာျမႇဳပ္ေရးဟန္ နဲ႔ (၄) ၀ါက်ခြဲျမႇဳပ္ေရးဟန္ ေတြ ျဖစ္တယ္။
၀ိဘတ္ျမႇဳပ္ေရးဟန္ ျမန္မာ ဘာသာစကားဟာ ၀ိဘတ္ကုိ အေျချပဳၿပီး ေျပာဆို ေရးသားရတဲ့ ဘာသာစကား ျဖစ္တယ္။ နာမ္၀ိဘတ္ေတြ၊ ႀကိယာ၀ိဘတ္ေတြဟာ နာမ္၊ ႀကိယာေတြရဲ႕ တာ၀န္ကုိ ေ၀ဖန္ ပိုင္းျခားျပတဲ့ စကားလံုး ျဖစ္တယ္။
(က) ကတၱား၀ိဘတ္ (က၊ သည္) ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
သိပၸံေမာင္၀ရဲ႕ စကားေျပေတြမွာ အမ်ားဆံုး ေတြ႕ရတယ္။
နာမ္ျမႇဳပ္ေရးဟန္ နာမ္ပုဒ္ေတြကို ျမႇဳပ္ထားေပမယ့္ မူလ အဓိပၸါယ္ မပ်က္၊ ရွင္းလင္းမႈလည္း ရွိတယ္။ နာမ္ပုဒ္ ျမႇဳပ္တဲ့ေနရာမွာ ဦးေဆာင္နာမ္ပုဒ္၊ ကတၱားပုဒ္နဲ႔ ကံပုဒ္ေတြကုိ ျမႇဳပ္ေရးေလ့ ရွိတယ္။
(က) ဦးေဆာင္နာမ္ပုဒ္ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
ပါ၀ါမ်က္မွန္ပဲ လုပ္လုပ္၊ ေနကာမ်က္မွန္ပဲ လုပ္လုပ္။
ပါ၀ါ (---) ပဲ လုပ္လုပ္၊ ေနကာ (---) ပဲ လုပ္လုပ္။
(ခ) ကတၱားပုဒ္ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
ႀကိယာပုဒ္ ျမႇဳပ္ေရးဟန္
(က) `ျဖစ္သည္´ ဟူေသာ ႀကိယာကုိ ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
၀ါက်ခြဲျမႇဳပ္ေရးဟန္ ၀ါက်ေရာကို ဖြဲ႕စည္းတဲ့အခါမွာ အမွီ၀ါက်ခြဲေတြနဲ႔ အမွီခံ ၀ါက်ခြဲေတြကို ၀ါက်ခြဲ အဆက္ေတြနဲ႔ ေပါင္းစပ္ဖြဲ႕စည္း ထားပါတယ္။ စကားစဥ္ ဆက္စပ္မႈနဲ႔ အျပန္အလွန္ ေျပာစကားေတြမွာ ႀကိဳတင္ သက္ေရာက္မႈေတြ ရွိတဲ့အတြက္ ၀ါက်ေရာေတြမွာ `အမွီ ၀ါက်ခြဲ´ ေတြကို ျမႇဳပ္ေလ့ရွိတယ္။
ဥပမာ - ဘာလို႔ သံုးေယာက္စာပဲ ခ်က္ထားရတာလဲ။ ေမာင္ေမာင္လည္း ညစာစားမွာပဲ မဟုတ္လား။
အဟုတ္လား။ (-----) သူ ကၽြန္ေတာ့္ကုိ ေျပာမထားဘူး။
(ေမာင္ေမာင္လည္း ညစာစားမယ္လို႔) ဆိုတဲ့ အမွီ ၀ါက်ခြဲကို ျမႇဳပ္ၿပီး ေျပာထားတာပါ။
အေပၚမွာ ရွိတဲ့ စာပိုဒ္ေတြဟာ စုိးႏုိင္ (ကထိက၊ ေဒါက္တာ၊ ျမန္မာစာဌာန၊ ရန္ကုန္တကၠသိုလ္) ရဲ႕ စာတမ္းျဖစ္တဲ့ `ျမန္မာ ဘာသာစကားရွိ ၀ါက်တြင္း သဒၵါ အစိတ္အပုိင္းမ်ား ျမႇဳပ္ေရးဟန္´ ကို အေရးႀကီးတဲ့ အပိုင္းပဲ ျဖတ္ၿပီး တင္ျပထားတာပါ။ သိသင့္ သိထုိက္တဲ့ ျမန္မာဘာသာ စကားဆိုင္ရာ ဗဟုသုတ ေတြမို႔ အားလံုးကို သိေစခ်င္တဲ့ ေစတနာနဲ႔ တင္ျပလုိက္ပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး မွတ္တမ္းတင္တဲ့ သေဘာလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ အက်ိဳးရွိမယ္လို႔လည္း ေမွ်ာ္လင့္ပါတယ္။
၀ိဘတ္ျမႇဳပ္ေရးဟန္ ျမန္မာ ဘာသာစကားဟာ ၀ိဘတ္ကုိ အေျချပဳၿပီး ေျပာဆို ေရးသားရတဲ့ ဘာသာစကား ျဖစ္တယ္။ နာမ္၀ိဘတ္ေတြ၊ ႀကိယာ၀ိဘတ္ေတြဟာ နာမ္၊ ႀကိယာေတြရဲ႕ တာ၀န္ကုိ ေ၀ဖန္ ပိုင္းျခားျပတဲ့ စကားလံုး ျဖစ္တယ္။
(က) ကတၱား၀ိဘတ္ (က၊ သည္) ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
- သူကလည္း ကၽြန္ေတာ့္ကို ကူညီတယ္။
- သူ(--)လည္း ကၽြန္ေတာ့္ကို ကူညီတယ္။
- သူသည္ေျပးသည္။
- သူ(--)ေျပးသည္။
- ေဖေဖက သတင္းစာကုိ ဖတ္ေနတယ္။
- ေဖေဖက သတင္းစာ(--) ဖတ္ေနတယ္။
- ပန္းကို မခူးရ။
- ပန္း(--) မခူးရ။
- လမ္းကို ျပင္ေနသည္။
- လမ္း(--) ျပင္ေနသည္။
- မနက္ျဖန္ ေတာင္ႀကီးသို႔ သြားမည္။
- မနက္ျဖန္ ေတာင္ႀကီး(--) သြားမည္။
သိပၸံေမာင္၀ရဲ႕ စကားေျပေတြမွာ အမ်ားဆံုး ေတြ႕ရတယ္။
- ရြာသူႀကီး သေဘၤာဆိုက္ရာသို႔ ေျပး၍ ဆင္းသြား(--)။
- အတြင္းသို႔ ၀င္ၾကည့္ၾက(--)။
နာမ္ျမႇဳပ္ေရးဟန္ နာမ္ပုဒ္ေတြကို ျမႇဳပ္ထားေပမယ့္ မူလ အဓိပၸါယ္ မပ်က္၊ ရွင္းလင္းမႈလည္း ရွိတယ္။ နာမ္ပုဒ္ ျမႇဳပ္တဲ့ေနရာမွာ ဦးေဆာင္နာမ္ပုဒ္၊ ကတၱားပုဒ္နဲ႔ ကံပုဒ္ေတြကုိ ျမႇဳပ္ေရးေလ့ ရွိတယ္။
(က) ဦးေဆာင္နာမ္ပုဒ္ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
ပါ၀ါမ်က္မွန္ပဲ လုပ္လုပ္၊ ေနကာမ်က္မွန္ပဲ လုပ္လုပ္။
ပါ၀ါ (---) ပဲ လုပ္လုပ္၊ ေနကာ (---) ပဲ လုပ္လုပ္။
(ခ) ကတၱားပုဒ္ကို ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
- (--) အ၀တ္ကို ကန္ေပါင္ေပၚ၌ မေလွ်ာ္ရ။
- (--) သြားၾကစို႔။
- (--) ဘယ္မွာ ေနသလဲ။
- (ကားသမားတုိ႔သည္) ကားကုိရပ္ကာ ကားသမားတုိ႔သည္ ဆိုင္၌ ထမင္း ၀င္စားၾကသည္။ (အမွီ ၀ါက်ခြဲ ကတၱား ျမႇဳပ္ျခင္း)
- ကားသမားတုိ႔သည္ ကားကုိရပ္ကာ (ကားသမားတုိ႔သည္) ဆိုင္၌ ထမင္း ၀င္စားၾကသည္။ (အမွီခံ ၀ါက်ခြဲ ကတၱား ျမႇဳပ္ျခင္း)
- ဆရာက (ေက်ာင္းသားမ်ားကို) ဂ႐ုတစိုက္ သင္သျဖင့္ ေက်ာင္းသားမ်ား အားလံုး စာေမးပြဲ ေအာင္ၾကသည္။ (အမွီ ၀ါက်ခြဲ ကံျမႇဳပ္ျခင္း)
- ကၽြန္ေတာ့္ ကေလးေတြက အားကစား မ်ိဳးစံု ကစားၾကတယ္ေလ။ (---) ႏွစ္ေယာက္စလံုး သိပ္ သန္မာတာပဲ။
- မင္း ဘယ္မွာ ေနသလဲ။ (---) ရန္ကုန္မွာပဲ ေနတယ္။
ႀကိယာပုဒ္ ျမႇဳပ္ေရးဟန္
(က) `ျဖစ္သည္´ ဟူေသာ ႀကိယာကုိ ျမႇဳပ္၍ ေရးျခင္း
- သူက ဆရာ၀န္ (---) ေပါ႔။
- မင္းက ဘယ္သူ (---) လဲ။
- မင္းက အခု ဘယ္မွာေနလဲ။ ကၽြန္ေတာ္အခု ရန္ကုန္မွာ (---) ပါ။
- ဘယ္သြားမလို႔လဲ။ ၿမိဳ႕ကုိ (---) ပါ။
- စားၿပီးၿပီလားေဟ့။ ဟုတ္ကဲ့ (---) ၿပီးပါၿပီ။
- ဘာလို႔ ေနာက္က်ေနတာလဲ။ မိုးေၾကာင့္ (---) ေပါ႔။
၀ါက်ခြဲျမႇဳပ္ေရးဟန္ ၀ါက်ေရာကို ဖြဲ႕စည္းတဲ့အခါမွာ အမွီ၀ါက်ခြဲေတြနဲ႔ အမွီခံ ၀ါက်ခြဲေတြကို ၀ါက်ခြဲ အဆက္ေတြနဲ႔ ေပါင္းစပ္ဖြဲ႕စည္း ထားပါတယ္။ စကားစဥ္ ဆက္စပ္မႈနဲ႔ အျပန္အလွန္ ေျပာစကားေတြမွာ ႀကိဳတင္ သက္ေရာက္မႈေတြ ရွိတဲ့အတြက္ ၀ါက်ေရာေတြမွာ `အမွီ ၀ါက်ခြဲ´ ေတြကို ျမႇဳပ္ေလ့ရွိတယ္။
ဥပမာ - ဘာလို႔ သံုးေယာက္စာပဲ ခ်က္ထားရတာလဲ။ ေမာင္ေမာင္လည္း ညစာစားမွာပဲ မဟုတ္လား။
အဟုတ္လား။ (-----) သူ ကၽြန္ေတာ့္ကုိ ေျပာမထားဘူး။
(ေမာင္ေမာင္လည္း ညစာစားမယ္လို႔) ဆိုတဲ့ အမွီ ၀ါက်ခြဲကို ျမႇဳပ္ၿပီး ေျပာထားတာပါ။
အေပၚမွာ ရွိတဲ့ စာပိုဒ္ေတြဟာ စုိးႏုိင္ (ကထိက၊ ေဒါက္တာ၊ ျမန္မာစာဌာန၊ ရန္ကုန္တကၠသိုလ္) ရဲ႕ စာတမ္းျဖစ္တဲ့ `ျမန္မာ ဘာသာစကားရွိ ၀ါက်တြင္း သဒၵါ အစိတ္အပုိင္းမ်ား ျမႇဳပ္ေရးဟန္´ ကို အေရးႀကီးတဲ့ အပိုင္းပဲ ျဖတ္ၿပီး တင္ျပထားတာပါ။ သိသင့္ သိထုိက္တဲ့ ျမန္မာဘာသာ စကားဆိုင္ရာ ဗဟုသုတ ေတြမို႔ အားလံုးကို သိေစခ်င္တဲ့ ေစတနာနဲ႔ တင္ျပလုိက္ပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး မွတ္တမ္းတင္တဲ့ သေဘာလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ အက်ိဳးရွိမယ္လို႔လည္း ေမွ်ာ္လင့္ပါတယ္။
